Te tiaki i nga mea e wāriunuitia

Ko nga taonga o te taiao e matua ana ki ta tatou noho, me te oranga o te rohe. Me whakariterite tatou i te whakamahinga o ēnei taonga, me nga whakahaere tika, me te whakakaha ake i ngā wāhi ahua ngoikore.Ko te ahurea, ko nga korero tuku iho, me nga wāhi wātea kei te pū o te momo o to tatou rohe me tā tatou hononga ki te rohe. He huarahi ta tatou e pai ake ta tatou whakahaere, me te whakanui i ēnei wāriu. 

Taunakitanga – Nga mea e mohiotia ana?

Wai-maori

» He 4,697 ha o te whenua o tēnei rohe, kua whakaaetia mo nga mahi hawai.

   > He 36.1% no te wai kei raro i te whenua

   > He 63.9% no te wai kei runga i te whenua

» He 13.2 miriona mita pū-toru o te wai o te awa o Waipaoa kua whakaaetia kia whakamahia ia tau.

    > 2.4 miriona mita pū-toru anake kei te whakamahia

» Ko te wai-a-āwha tetahi o nga mea e hari ana i te nui o nga mētara me nga matu-a-waro ki roto ki  nga manga me nga awaawa o te rohe

» He wāhi nui tā te marangai ki te horo o te whenua i te rohe – ka putu nga para ki rō wai kauria atu ki te moana.

» E rua nga kaupapa kaore i eke i te inenga o te wai o Waipaoa

   > Ko te pākawa i roto i te awa o Taruheru

   > Ko te ngārara aki i te tororere, kei nga awa o Wharekopae, Taruheru,            Waikanae.

Nga whakaritenga ārai i nga koiora kino

» E tohu ana nga rangahau, me nui ake te whai, me te paitini ki te patu i nga paihamu.

» Kei te nui ake te nama o nga pōpokorua Darwin me nga mea Argentine. 439 nga pokipokitanga i kitea i waenganui i nga tau 2013-2015.

Tini nga hua

» 23% o nga tipu o te whenua he tipu taketake; 85% o nga tipu ake o te whenua kua poroa, kua turakina.

» 25ha anake e toe ana o nga ngahere taketake i nga raorao o te rohe.

» 14% o nga hua taketake o te rohe he mea whakahakahaka na te motu.

» 7% o te rohe kua rahuitia i raro i nga whakahaere tiaki whenua – o nga hua wāriu nui – 0.1% ka tiakina i raro i te kawenata.

» No te tau 2008 kua whakaaetia e te Kaunihera kia poroa 2650ha o nga ngahere taketake, i roto i tēnei 166ha kei raro i nga whakahaere tiaki whenua.

» Ko a tatou reporepo te taiao e tūkinonuitia ana – 1.75% e toe ana.

» Ruarua noaiho nga mohiotanga kei a matou mo nga taiao reporepo, e 9 anake ka tiakina i raro i te maru o te kawenata.

Te taiao o te moana

» 712km te roa o te tahuna o te rohe o Turanganui-a-Kiwa.

» E rima nga wāhi retireti ngaru whakaaronuitia e te motu.

» Ko te Ihi-keepa tetahi wāhi nui mo te hekenga o etahi momo tohora.

» 17 nga wāhi ataahua te takoto o te whenua.

» He mea nui nga tātahi me nga takutai ki o tatou hāpori – he wāhi haerere ai te tangata ki te noho i te wā o te raumati.  

»  22 nga wāhi kei tāhuna kei te tirohia te pai o te wai i kōra, e 5 nga wāhi wahapū.  

   > 83.6% e pai ana mo te kaukau.  

   > 1.3% o ēnei he whakatūpato

» No te tau 2014 ki tēnei wā, 11 nga wā kua tukuna te paru o nga korere hari i te para o te taone ki te moana.

Wāhi wātea

» Tairāwhiti – Mo maha o te tangata o Turanganui-a-Kiwa he maha pāaka. Ka whakahaeretia e te Kaunihera 960ha kua rahuitia mo ēnei momo ahuatanga.

» Rua hau toru o ēnei paaka me nga wāhi mo te hāpori kei roto i te taone o Turanga, ko te rahinga atu kei nga takiwa horapa i te rohe.

» Ki tā te tatauranga i puta e aro ana ki te pai o te noho o te tangata i Te Tairāwhiti, 82% o ngā tāngata o te Tairāwhiti e pai ana ki nga whakahere a te Kaunihera mo nga paaka. Kei te kitea hoki ko ngā tāngata kei te noho i te takiwa kaore i te rata ki nga whakahaere a te Kunihera (75%).

» Hei te tau 2023 e whakapaetia ana 23% o ngā tāngata o te rohe ka tuhene atu i te 60 tau te pakeke, 28% o ngā tāngata kei raro mai i te 17 tau te pakeke.

» E kore e taea e te Kaunihera te waha i te utu mo nga paaka me ngā wāhi wātea katoa e hiahiatia ana e ngā hāpori.

Nga wero me nga huarahi

Nga wero - ki te kore tatou e anga ki te whakatika

 » Ko te Matauranga Maori me te Ao maori kaore i te tino mārama kaore hoki i whakaurua ki roto i te Ture Whakahaere i nga rawa o te Taiao.

» Kei te matemate haere nga momo tipu, kei te heke hoki te motuhaketanga o te taiao i te rohe nei.

» Te tūpono ki te pai, me te nui o te wai i runga i nga pārae o Turanganui-a-Kiwa.

» Kei te kitea tonu nga raruraru kei te pā mai ki nga korere tuku wai o te taone o Turanga.

» Kaore ngā taone kei nga takiwa i te tautokotia, e āhei ai ratou ki tiki wai pai mo a ratou kainga.  

» Kei te taumaha haere te kawenga kei te Kaunihera ki te tiaki me te whakatū paaka wāhi wātea ranei.

» Ki te kore e tika nga whakahaere, tēra pea ka raru nga wāhi e ngakaunui ana e tatou.

» Nga ngaro nga tipu, e noho taonga ana kia tatou.

Huarahi

» Me mātātoru te arotake i te ora o te taiao.

» Kia pai ake nga tomokanga ki tātahi, horapa noa i te taha moana (pēnei i nga ara-hikoi, ara-pahikara, retireti waka).

» Nga kaupapa whakaora i te takutai

» Whakahouhia te Ture Whakahaere i nga rawa o te Taiao, a Te Tairāwhiti.

» Ka whakahouhia te arotake i te takoto o te whenua, i tātahi, i tuawhenua hoki.

» He whakarite wāhi rāhui i te taha moana.

» He whakaū i te mauri o a tatou awa, me nga wāhi mahinga kai.

» Nga whakahaere o nga kaupapa puia-wai, me te tiro hoki ki etahi atu huarahi hei whakamahi, hei whiu atu rānei i te wai-a-para.

» He tautoko i nga taone kaore i te hono ki nga korere wai matua, kia pai, kia ngawari hoki ta ratou  toro atu ki te wai mo nga kainga.

»  He whakauru i te kaupapa ara-rau ki roto ki nga paaka me nga wāhi rāhui kia maha ake nga kaupapa ka hau mai ki roto, kia nui ake te wāriu.

» Kia mahi tahi te Kaunihera me nga hāpori ki te whakahaere i ngā paaka me ngā wāhi wātea. 

» Kia pai ake te māramatanga o te wāriu a o tatou wāhi rāhui.

»Te takoto o te whenua – te whakahoki i te mauri o te whenua.

» He huarahi tūruhi whai pānga ana ki ta tatou whakanui i ta tatou ahurea, hitori, taiao.

Nga Patai

» He aha a tatou whainga e matomato ai te tipu o nga hua o ta tatou rohe hei te tau 2050?

» He aha nga hiahia a te tangata whenua mo nga ahuatanga o te taiao o te rohe nei?

» Me pehea tatou e whakarite i te tirohanga roa mo te whakahoki i te taiao ki tōna ataahuatanga?

» Pehea hoki te tautoko i ngā tāngata na ratou te whenua i roto i nga kaupapa whakarauora taiao?

» Ko ehea wāhi whakapau kaha ai tatou ki te whakarauora ki te tiaki rānei?

   > Me kaha ake te ngau a nga ture ki te tiaki i nga mea kei a tatou i tēnei wā?

   > Me pehea tatou e whakarite, e takatū i nga ahuatanga o te Ahu-a-Rangi?

» Kei hea a tatou wāhi whakaaronuitia ai e te motu, whakaaronuitia ai e te rohe:

   > Nga wāhi haere ai te tangata?

   > Nga wāhi wātea?

   > Nga wāhi hua ai nga tipu?

   >Nga whenua, nga wāhi ranei he wāriu kei roto i nga korero tukuiho o tēra  wāhi?

   > Ngā wāhi whakaatu i te ahurea?

   > Nga ara, huarahi, hikoi, he korero tukuiho ā ratou?

» Ki ēhea wāhi whakapau ai te kaha ki te whakaora ano i te whenua?